จากเหตุระเบิดโรงงานของบริษัทหมิงตี้ เคมีคอล จำกัด ในจังหวัดสมุทปราการ ส่งให้มีผู้บาดเจ็บหลายคน ทั้งยังนำไปสู่การเสียชีวิตของเจ้าหน้าที่อาสาดับเพลิงอีกหนึ่งราย ประชาชนจำนวนมากวิจารณ์รัฐบาลที่ไร้ศักยภาพในการจัดการสถานการณ์อย่างทันท่วงที 

มากไปกว่านั้น คือการตั้งข้อสังเกตถึงกฎหมายที่เกี่ยวข้องและการบังคับใช้ ทั้งประเด็นผังเมือง ไปจนถึง พระราชบัญญัติโรงงาน พ.ศ.2562 ที่เป็นการแก้ไขจากฉบับเดิม ปี 2535 โดยมีการปลดล็อคให้โรงงานขนาดเล็กออกจากการควบคุม, ตัดอำนาจจากกรมโรงงานเพื่อเข้าไปตรวจสอบ ทั้งยังเปิดช่องให้เอกชนตรวจสอบกันเอง 

• อ่านเพิ่มเติม: ร่าง พ.ร.บ. โรงงาน: ระเบิดเวลาของชุมชนและสิ่งแวดล้อม

อย่างไรก็ตาม สิ่งที่บทความนี้ต้องการสะท้อนเป็นอีกด้านหนึ่งของสมการหลายตัวแปรนี้ ว่าด้วยการผูกขาดในอุตสาหกรรมปิโตรเคมีไทย ซึ่งแม้ ‘หมิงตี้’ จะเป็นหนึ่งในผู้เล่นรายสำคัญ แต่ไม่ใกล้เคียงการเป็นรายใหญ่ - บทบาทที่ กลุ่ม ปตท.และซีเมนต์ไทย เป็นผู้ครอบครอง 

ปิโตรเคมีไทย 

ศูนย์วิจัยกรุงศรีชี้ข้อมูลว่า ในปี 2561 ประเทศไทยมีกำลังผลิตในอุตสาหกรรมปิโตรเคมีทั้งสิ้น 32 ล้านตัน ซึ่งคิดเป็นสัดส่วนที่สูงที่สุดในอาเซียน และรั้งอันดับที่ 16 ของโลก  

ในจำนวนผู้ผลิตนั้น พบว่า กลุ่มปตท. (PTT group) ครองส่วนแบ่งตลาดสูงถึง 54% โดยมีกลุ่มซีเมนต์ไทย (SCG group) เป็นรายใหญ่เจ้าที่สองด้วยสัดส่วน 29% หรือหมายความว่าผู้เล่นเพียงสองรายนี้ครองตลาดไปแล้วกว่า 83% 

• ‘มีอำนาจเหนือตลาด’ ไม่นับว่าผิดกฎหมาย

ตามพระราชบัญญัติการแข่งขันทางการค้า พ.ศ.2560 ให้นิยายของ ‘ผู้มีอำนาจเหนือตลาด’ ไว้อย่างชัดเจน แบ่งเป็นสองกรณี 

กรณีที่ 1 ผู้ประกอบธุรกิจรายเดียว มีส่วนแบ่งตลาดในปีที่ผ่านมาของสินค้าหรือบริการหนึ่งตั้งแต่ 50% ขึ้นไป และมียอดเงินขายในปีที่ผ่านมาตั้งแต่ 1,000 ล้านบาทขึ้นไป

กรณีที่ 2 ผู้ประกอบธุรกิจ 3 รายแรกของตลาดสินค้าหรือบริการหนึ่ง มีส่วนแบ่งตลาดในปีที่ผ่านมารวมกันกัน 75% และมียอดเงินขายในปีที่ผ่านมาตั้งแต่ 1,000 ล้านบาทขึ้นไป

สำหรับ ปตท.นั้น เข้าข่ายผู้มีอำนาจเหนือตลาดตั้งแต่ส่วนแบ่งที่เกิน 50% อีกทั้ง รายได้ของปี 2563 ยังสูงถึง 1.6 ล้านล้านบาท - ซึ่งต้องบอกว่าเป็นตัวเลขที่ต่ำลงมามากแล้วจากช่วงปี 2561-2562 ที่รายได้ ปตท.ขึ้นไปแตะถึง 2.2-2.3 ล้านล้านบาท 

อย่างไรก็ดี ประชาชนต้องไม่ลืมว่าแม้ ปตท.จะเป็นผู้มีอำนาจเหนือตลาด แต่ตามกฎหมายนั้นไม่ได้มีความผิด ตราบใดที่ไม่ใช่อำนาจตามเงื่อนไขด้านล่่าง

1.กำหนดหรือรักษาระดับราคาซื้อหรือราคาขายหรือค่าบริการอย่างไม่เป็นธรรม

2.กำหนดเงื่อนไขที่ไม่เป็นธรรมให้คู่ค้าของตนต้องจำกัด การบริการ การผลิต การซื้อ หรือการขายสินค้า หรือจำกัดโอกาสในการเลือกซื้อสินค้า การได้รับหรือให้บริการ หรือในการจัดหาสินเชื่อจากผู้ประกอบธุรกิจอื่น

3.ระงับ ลด หรือจำกัดการบริการ การผลิต การซื้อ การขาย การส่งมอบ การนำเข้า โดยไม่มีเหตุผลสมควร รวมถึงการทำลายหรือทำให้สินค้าเสียหายเพื่อลดปริมาณสินค้าให้ต่ำกว่าความต้องการของตลาด 

4.แทรกแซงธุรกิจผู้อื่นโดยไม่มีเหตุผลอันสมควร 

ส่วนแบ่งในตลาดปิโตรเคมี 

หากกลับมาพิจารณาที่อุตสาหกรรมปิโตรเคมี จะพบว่า ทั้งสองกลุ่มผู้ครองตลาดเน้นทำธุรกิจที่เกี่ยวเนื่องทั้งในและต่างประเทศ โดยกลุ่มปตท.เน้นในฝั่งอุตสาหกรรมต้นน้ำเป็นหลัก เช่น การขุดเจาะและผลิตก๊าซ, โรงกลั่นน้ำมัน และมีการผลิตผลติภัณฑ์ปิโตรเคมีหลายประเภท ขณะที่กลุ่มซีเมนต์ไทยเน้นทำธุรกิจต่อเนื่องจากผลิตภัณฑ์ปิโตรเคมี อาทิ สินค้าอุปโภคบริโภคและวัสดุก่อสร้าง  

สำหรับผู้ผลิตปิโตรเคมีรายอื่นๆ จะเน้นไปที่ผลิตภัณฑ์ปิโตรเคมีขั้นกลางและปลาย ซึ่งมีทั้งที่เป็นบริษัทข้ามชาติหรือร่วมลงทุนกับต่างชาติ เช่น อินโดรามา (Indorama) Exxon และ Ming Dih รวมถึงผู้ผลิตสัญชาติไทย เช่น วีนิไทย

• ตารางแสดงผู้เล่นและผลิตภัณฑ์ที่ผลิตในอุตสาหกรรมปิโตรเคมีของไทย ที่มา; ศูนย์วิจัยกรุงศรี

ตามปกตินั้น การผลิตปิโตรเคมีจะแบ่งเป็น 4 ขั้น ซึ่งแต่ละขั้นก็จะมีผู้เล่นซึ่งมีความเชี่ยวชาญเฉพาะ ดังที่จะเห็นได้จากรูปแบบการทำธุรกิจข้างต้น ซึ่งฝั่ง ปตท.เน้นไปที่การผลิตขึ้นต้น ขณะผู้ผลิตอื่นๆ เน้นไปที่ปลายน้ำ 

• ขั้นที่ 1 การผลิตวัตถุดิบตั้งต้น (Feedstock) ส่วนใหญ่ได้จากอุตสาหกรรมปิโตรเลียม ได้แก่ ก๊าซธรรมชาติ คอนเดนเสท (ผลิตภัณฑ์ที่ได้จากโรงแยกก๊าซ) และแนฟทา (ผลิตภัณฑ์ที่ได้จากโรงกลั่นน้ำมัน) เกือบครึ่งหนึ่งของกำลังการผลิตปิโตรเคมีโลกใช้แนฟทาเป็นวัตถุดิบตั้งต้น โดยเฉพาะในเอเชียและยุโรป 
• ขั้นที่ 2 อุตสาหกรรมปิโตรเคมีขั้นต้น (Upstream Petrochemical Industry) เป็นอุตสาหกรรมต้นน้ำที่นำวัตถุดิบตั้งต้น (Feedstock) มาผลิตเป็นผลิตภัณฑ์ปิโตรเคมีขั้นต้น สามารถแบ่งได้เป็น 2 สายผลิตภัณฑ์ตามโครงสร้างโมเลกุล คือ (1) สายโอเลฟินส์ (Olefins group) และ (2) สายอโรมาติกส์ (Aromatics group)
• ขั้นที่ 3 อุตสาหกรรมปิโตรเคมีขั้นกลาง (Intermediate Petrochemical Industry) เป็นอุตสาหกรรมที่นำผลิตภัณฑ์ปิโตรเคมีขั้นต้นตั้งแต่ 1 ชนิดขึ้นไปมาผลิตต่อ (อาจเป็นการนำผลิตภัณฑ์จากทั้งกลุ่มโอเลฟินส์และอโรมาติกส์มาใช้เป็นวัตถุดิบร่วมกัน) ผลิตภัณฑ์ปิโตรเคมีขั้นกลางที่สำคัญ เช่น ไวนิลคลอไรด์ (Vinyl Chloride) และสไตรีน (Styrene) ซึ่งใช้เป็นวัตถุดิบในอุตสาหกรรมปิโตรเคมีขั้นปลายต่อไป
• ขั้นที่ 4 อุตสาหกรรมปิโตรเคมีขั้นปลาย (Downstream Petrochemical Industry) เป็นอุตสาหกรรมที่นำผลิตภัณฑ์ปิโตรเคมีขั้นต้นและขั้นกลางมาผลิตเป็นผลิตภัณฑ์ปิโตรเคมีขั้นสุดท้าย เพื่อนำไปใช้ในอุตสาหกรรมต่อเนื่องอื่นๆ (ภาพที่ 5) สำหรับผลิตภัณฑ์ปิโตรเคมีขั้นปลายแบ่งออกได้เป็น 4 ประเภท ได้แก่ เม็ดพลาสติก, เส้นใยสังเคราะห์, ยางสังเคราะห์ และ สารเคลือบผิวและกาว